EMDR w psychozie: wskazówki odnośnie konceptualizacji przypadku i leczenia. [streszczenie artykułu, część 5]

EMDR in Psychosis: Guidelines for Conceptualization and Treatment Journal of EMDR Practice and Research, Volume 7, Number 4, 2013 http://dx.doi.org/10.1891/1933-3196.7.4.208 David P. G. Van den Berg; M. Van der Vleugel; Anton B. P. Staring; Paul A. J. De Bont; Ad De Jongh

Trudności i związane z nimi strategie terapeutyczne

Poniżej przedstawiono kilka rodzajów trudności charakterystycznych dla stosowania EMDR u klientów z psychozą, wraz ze strategiami radzenia sobie z nimi.

Ciągła traumatyzacja z powodu doświadczeń psychotycznych

Jeśli klient przypisuje halucynacje słuchowe (głosy) realnemu agresorowi z przeszłości, wówczas może stale czuć się zagrożony. W podobny sposób, urojenia paranoiczne mogą powodować stałą traumatyzację. Na przykład, klient może mieć poczucie, że przestępcy, którzy kiedyś napadli na niego z bronią, stale go obserwują i chcą mu coś zrobić. Tacy klienci mogą nie być zdolni, żeby poczuć się bezpiecznie w teraźniejszości, nawet w gabinecie terapeuty, gdyż są przekonani, że inni chcą ich skrzywdzić lub zabić.

Choć nie zawsze tak jest, to zwykle przypisywanie doświadczeń psychotycznych czynnikom zewnętrznym może uniemożliwiać rozwinięcie się dystansu między przeszłością i teraźniejszością. W czasie sesji EMDR poziom SUD będzie pozostawać wysoki, niezależnie od wyboru celów do przetworzenia. Taka zewnętrzna atrybucja może działać jako „przekonanie blokujące” w ramach EMDR, które uniemożliwia przetwarzanie traumatycznych doświadczeń. W sytuacji tego rodzaju CBT może być niezbędne, żeby skorygować taką dysfunkcyjną atrybucję. Innymi opcjami jest zastosowanie instalacji zasobów oraz wplatanie do EMDR elementów pracy poznawczej (cognitive interweave).

Zakłócenia poznawcze

Przeszkodą może być też słaba koncentracja. Jest ona często obecna w zaburzeniach psychotycznych jako element zaburzeń poznawczych. W czasie EMDR klienci mogą mieć trudności z wykonywaniem poleceń oraz koncentracją na celu przetwarzania. Niektórzy nie są w stanie podążać przez dłuższy czas za palcami terapeuty (lub innymi rodzajami stymualcji i wymagają powtarzania instrukcji, aby wykonywać to właściwie. Głosy obecne w czasie sesji również rozpraszają klienta. Najlepiej jest jednak starać się realizować protokół w zwykły sposób. W razie poważnych zaburzeń poznawczych sesje mogą być krótsze, jednak zaleca się to jedynie wtedy, gdy jest to absolutnie niezbędne.

Niektórzy klienci z psychozą mają słabą pamięć roboczą, która – jak się uważa – ma centralną rolę z fazie desensytyzacji EMDR. Ładunek emocjonalny i to, jak żywo jest doświadczany obraz wydarzenia urazowego zmniejszają się po obciążeniu pamięci roboczej. Za mało dystrakcji (w postaci stymulacji bilateralnej) może powodować, że klient będzie pochłonięty przez ponowne przeżywanie, jednak za dużo dystrakcji może w ogóle uniemożliwić myślenie o wspomnieniach. Najlepiej sprawdza się więc optymalne obciążenie pamięci roboczej i dopasowanie do danego klienta.

Trudności z ruchami oczu

Niektóre osoby z rozpoznaniem schizofrenii mają upośledzone ruchy sakadyczne, czyli ruchy o szerokim kącie w płaszczyźnie horyzontalnej, często związane z podążaniem za bodźcem. Upośledzone ruchy sakadyczne mogą wynikać z ogólnego uszkodzenia procesów sensomotorycznych w korze czołowej, a w szczególności może to być związane z zaburzonym hamowaniem motoryki w kory przedczołowej. Nie jest jednak jasne, czy te uszkodzenia są przeszkodą w EMDR. Oczywiście, mogą powodować pewne trudności z wodzeniem oczami za bodźcem, jednak ostatnie badania sugerują, że mechanizm działania EMDR związany jest bardziej z obciążeniem pamięci roboczej w czasie myślenia o traumatycznych obrazach, a to prawdopodobnie nie ulega zakłóceniu przez trudności z wykonywaniem ruchów sakadycznych. W razie potrzeby można wykonywać innego rodzaju stymulację, na przykład obustronną dźwiękową, zadania związane z liczeniem w pamięci, rysowaniem czegoś, chodzeniem, albo też z tappingiem. 

Leki przeciwpsychotyczne

Niektórzy badacze uważają, że EMDR działa, ponieważ aktywuje układ cholinergiczny w mózgu, który związany jest z uczeniem się, pamięcią i uwagą. Jednakże niektóre leki przeciwpsychotyczne blokują receptory cholinergiczne, co powoduje działania niepożądane takie jak suchość w ustach, zaparcia, przyspieszoną akcję serca, rozszerzenie źrenic i niepokój psychoruchowy. Niekiedy pacjenci dostają leki przeciwdziałające motorycznym skutkom ubocznym leków przeciwpsychotycznych (np. biperyden), co może powodować mniejszą skuteczność EMDR. Nie jest to co prawda potwierdzone, jednak należy to brać pod uwagę w wypadku, gdy klient zażywa duże ilości leków i brak jest efektów EMDR. Wówczas zmniejszenie dawki leku antycholinergicznego może być pomocne.

Zubożenie afektu

Apatia, anhedonia i blady afekt są negatywnymi objawami zaburzeń psychotycznych. Badania wskazują, że zaburzenie afektu oznacza raczej zmniejszenie ekspresji emocji, a nie brak ich subiektywnego doświadczania. W czasie EMDR trudno jest jednak niekiedy określić, jak się czuje dana osoba. Czasem zgłasza wysoki SUD (subiektywne jednostki dystresu), choć jego wyraz twarzy nie wskazuje na doznawanie jakichś przykrych uczuć. Utrudnia to pomożenie klientowi w utrzymaniu się w „oknie tolerancji” emocji. Zalecane jest omówienie tego z wyprzedzeniem: jaki poziom SUD oznacza jaki rodzaj doświadczenia klienta. Terapeuta może nie widzieć tego z zewnątrz, jednak klient może doświadczać wewnętrznie silnych emocji. Omówienie tego zwykle nie stwarza większych problemów.

Nietypowe skutki uboczne i destabilizacja

Niekiedy pojawiają się nietypowe reakcje. Niektórzy zgłaszają, że słyszą dźwięki używane do stymulacji dźwiękowej jeszcze przez kilka dni po sesji, jednak nigdy nie zgłaszano, żeby utrzymywały się dłużej.

Objawy psychotyczne mogą tymczasowo nasilać się w czasie EMDR (np. głosy mogą nasilać swoją intensywność i częstotliwość przez kilka dni). Sugerujemy, żeby wspomnieć o takiej możliwości z wyprzedzeniem, dzięki czemu klient będzie mniej zaniepokojony, gdy tak się stanie. Przez wszystkie lata, kiedy autorzy tego artykułu stosowali EMDR w psychozie (u pacjentów szpitalnych oraz ambulatoryjnych) nigdy nie spotkali się z całkowitą dekompensacją psychotyczną, jednak na przyszłość nie można tego wykluczyć z całą pewnością. Ważne jest przygotowanie planu na wypadek nasilenia się psychozy i bliski kontakt z innymi osobami zaangażowanymi w leczenie danej osoby oraz z osobami z jej sieci społecznej.

W czasie EMDR mogą pojawiać się objawy dysocjacyjne. Autorzy postrzegają dysocjację jako dysfunkcyjny mechanizm radzenia sobie z wysokim poziomem stresu. Wobec takich reakcji dysocjacyjnych, ważne jest by terapeuta pozostał spokojny i w kontakcie. Większość klientów jest w stanie słyszeć terapeutę, więc warto skomentować sytuację np. „Wygląda na to, że stres nadmiernie się nasilił. Poczekamy więc, aż ponownie będzie możliwe radzenie sobie z nim”. Pomocne może być skupienie się klienta na szczegółach otoczenia. Pomocne może być też wcześniejsze omówienie strategii takich jak dotknięcie przez terapeutę ramienia klienta lub poproszenie go, żeby wymienił 10 niebieskich przedmiotów gabinecie itp. Klienci zwykle sami znają strategie, które im pomagają. Dysocjacja sama w sobie jest nieszkodliwa, a w naszym doświadczeniu zawsze mija. 

Dyskusja

W naszym artykule staraliśmy się przedstawić zalecenia odnośnie konceptualizacji przypadku i stosowania EMDR. Przypadki mające na celu zilustrowanie tego pokazują, że zaburzenia psychotyczne zasadniczo są złożone. Obejmują czynniki biologiczne, psychologiczne i społeczne, a niemal zawsze towarzyszą im inne zaburzenia. Autorzy zalecają więc włączanie EMDR w ramach bardziej kompleksowego leczenia psychologicznego. W naszej praktyce klinicznej łączymy EMDR z CBT. Polecamy sięgnąć po obszerny opis CBT w psychozach do jednego z wielu protokołów. Praktyka pokazuje, że CBT i EMDR można bardzo dobrze łączyć ze sobą. Dość często konieczne jest wykonanie wstępnej pracy poznawczej, aby stworzyć kontekst dogodny do pomyślnej pracy za pomocą EMDR. Z kolei u wielu klientów po pracy EMDR należy korzystać z zadań związanych z ekspozycją lub eksperymentami behawioralnymi, aby uzyskać dalszą poprawę. Warto zauważyć, że w przypadku CBT efekty leczenia są lepsze, jeśli stosuje się kompletny program leczenia. Autorzy mają przekonanie, że łączenie CBT i EMDR ma synergistyczny efekt, jednak konieczne są dalsze badania na ten temat.

Znajomość zjawiska psychozy i adekwatnych strategii terapeutycznych jest warunkiem wstępnym stosowania EMDR w psychozie. Z jednej strony, klinicyści, którzy mają doświadczenie w leczeniu zaburzeń psychotycznych wiedzą, że nie ma potrzeby być nadmiernie ostrożnym i że klienci są w stanie znieść więcej, niż wydaje się to możliwe klinicystom nie mającym doświadczenia z psychozami. Podkreśla się, że nie ma żadnych dowodów naukowych, że stosowanie psychoterapii w psychozach jest szkodliwe. W naszym doświadczeniu najwięcej problemów związanych jest ze współistniejącymi zaburzeniami osobowości, w których kluczowym objawem jest niestabilność emocjonalna. Może to na przykład zwiększać ryzyko dysocjacji. Autorzy nie stosują zwykle żadnych technik stabilizacji i stosują standardowy protokół EMDR. Należy zauważyć, że klienci, z którymi pracujemy zwykle mają rozpoznania schizofrenii lub zaburzenia schizoafektywnego i w związku z tym korzystają z opieki psychiatrycznej, w tym – leczenia farmakologicznego. Innymi słowy – zostały u nich wdrożone istotne działania zmierzające do stabilizacji. Niestety nie dysponujemy danymi, które pozwalałyby precyzyjnie określić wskazania i warunki stosowania EMDR w psychozie. Na ten moment, każdy terapeuta musi sam ocenić, co można zrobić za pomocą EMDR, a czego nie, opierając się na swoim klinicznym doświadczeniu. Oczywiście, klinicyści powinni mieć na uwadze czynniki, które mogą wpływać na zdolność klientów do korzystania z EMDR. Kiedy są wyraźne przeciwwskazania, należy odroczyć EMDR lub zmienić plan leczenia, jednak autorzy zauważają, że klienci z psychozą nie różnią się pod tym względem od innych grup. Co więcej, należy podkreślić, że jednym z istotniejszych problemów w odniesieniu do klientów z psychozą jest to, że nie są im oferowane skuteczne strategie psychoterapeutyczne.